Ψυχολογία κοινού σε εκθεσιακούς χώρους

Η ΟΠΤΙΚΉ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΊΟΥ

Η λέξη "μουσείο" στον κάθε άνθρωπο δημιουργεί μία διαφορετική εικόνα. Σε μερικούς δημιουργεί την εικόνα ενός κτηρίου με μεγάλα σκαλοπάτια που οδηγούν σε μία επιβλητική είσοδο, σε άλλους την εικόνα μιας τοπικής αίθουσας μουσείου με εκθέματα λαϊκού πολιτισμού , σε άλλους έναν διάδρομο με εκθέματα πίνακες σύγχρονης τέχνης.Το μουσείο όμως μπορεί να είναι όλα αυτά και αρκετά περισσότερα.

 Όμως σε κάθε άνθρωπο δημιουργείτε μία εικόνα του μουσείου ανάλογα με τα βιώματα που έχει από τις επισκέψεις του σε μουσεία και ανάλογα με την ιδιότητα που είχε κάθε φορά που επισκεπτόταν έναν εκθεσιακό χώρο. Σε διαφορετικές συνθήκες και περιπτώσεις ένας άνθρωπος μπορεί να έχει επισκεφτεί ένα μουσείο ως μαθητής (σχολικές επισκέψεις), με την οικογένεια του και τους φίλους του ως επισκέπτης αναψυχής αλλά ακόμα και από περιέργεια ή και τυχαία. 

(Stephen Bitgood,Enviromental Psychology in Museums,Zoos and Other Exhibition Centers) 

Σημαντικό επίσης ρόλο παίζουν και οι αισθητικές διεγέρσεις που δέχεται ο επισκέπτης κατά την επίσκεψη του στο χώρο του μουσείου. Ακούσιες ή Εκούσιες διεγέρσεις των πέντε αισθήσεων του ανθρώπου μπορούν να δημιουργήσουν έναν καταλυτικό παράγοντα στην εμπειρία του επισκέπτη.

Οι εμπειρίες που απέκτησε κατά την επίσκεψη του στο μουσείο δημιούργησαν και τις εντυπώσεις του για την συνολική εικόνα του προς το μουσείο.

Σε αυτό το άρθρο θα αναλύσουμε όλους αυτούς τους παράγοντες που  μπορούν να κρίνουν ή ακόμα και να προκαθορίσουν βάση του επιστημονικού κλάδου της ψυχολογίας κοινού την εμπειρία, την εντύπωση και τελικά την "εικόνα" του κοινού απέναντι στο μουσείο.

ΚΑΤΗΓΟΡΊΕΣ ΚΟΙΝΟΎ ΚΑΙ ΑΝΆΛΥΣΗ ΠΑΡΑΜΈΤΡΩΝ

Έρευνες και αξιολογήσεις σε μουσεία έχουν αναδείξει όπως αναφέρθηκε και παραπάνω τρεις βασικές κατηγορίες κοινού αναφορικά με την επίσκεψη σε μουσεία: επισκέπτες αναψυχής, σχολικές-ακαδημαϊκές ομάδες και τους μη-επισκέπτες.

Επισκέπτες αναψυχής: αυτή η κατηγορία συνήθως είναι και η μεγαλύτερη ομάδα κοινού ενός μουσείου καθώς συμπεριλαμβάνει οικογενειακές και φιλικές ομάδες επισκεπτών, με έναν ακαθόριστο προγραμματισμό επισκεψιμότητας και με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ετερογένειας αφού συνήθως αποτελούνται από διαφορετικές ηλικίες. Αυτό δημιουργεί έναν προβληματισμό ως προς την υλοποίηση μιας έκθεσης, καθώς κάθε ηλικία εκλαμβάνει διαφορετικά μηνύματα από τις διεγέρσεις που θα επιλέξει κάθε μουσείο να χρησιμοποιήσει.

Σχολικές-Ακαδημαϊκές ομάδες: μία μεγάλη κατηγορία κοινού αλλά με σημαντικές διαφορές από την κατηγορία των επισκεπτών αναψυχής. Συνήθως απαρτίζονται από μαθητές ή φοιτητές υπό την καθοδήγηση κάποιου δασκάλου ή καθηγητή. Οι κύριοι στόχοι τέτοιων ομάδων σχετίζονται με το σχολικό ή το ακαδημαϊκό πρόγραμμα αντίστοιχα δίνοντας έτσι την δυνατότητα στο μουσείο να προσεγγίσει ευκολότερα το συγκεκριμένο κοινό, αφού γνωρίζει τον μέσω όρο ηλικίας αλλά και τον στόχο-σκοπό της επίσκεψης.

Μη-επισκέπτες: είναι η κατηγορία που ανεξάρτητα τον αριθμό των μελών της προσελκύει το ενδιαφέρον των μουσείων έτσι ώστε να μπορέσει να τροφοδοτήσει τις δύο παραπάνω κατηγορίες. Πολλαπλές έρευνες και μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί έτσι ώστε να μπορέσουν να γίνουν γνωστά και κατανοητά τα αίτια που οδηγούν κάποιον άνθρωπο στο να μην επιθυμεί να επισκεφθεί ένα μουσείο. Τα γενικότερα αποτελέσματα αυτών των ερευνών οδήγησαν και στην εξέλιξη του κλάδου της ψυχολογίας κοινού σε μουσεία και της ψυχολογίας περιβάλλοντος μουσείων, σημαντική επίσης ήταν και η εξέλιξη των μέσων για την αξιολόγηση των μουσείων.       

ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΟ ΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΊΑΣ ΚΟΙΝΟΎ

Αρκετές μελέτες απέδειξαν ότι για την δημιουργία μίας έκθεσης προς το κοινό ικανής να δημιουργήσει θετικά συναισθήματα και εμπειρίες, πρέπει να υπάρχει μία συνολική και συντεταγμένη προσπάθεια στην οργάνωση του χώρου και στην οπτική του περιβάλλοντος της έκθεσης. Σύμφωνα με τον Melton A. (1935) πρέπει να υπάρχει ένας κλάδος της έρευνας μουσείου που να ασχολείται εξ ολοκλήρου με τα ψυχολογικά προβλήματα της αρχιτεκτονικής του μουσείου και των εκθέσεων που φιλοξενεί.O Melton A. επίσης αναφέρει πως η αρχιτεκτονική του μουσείου ονομάζεται πολύ συχνά και  σχεδιασμός των εκθεμάτων μιας έκθεσης και διατύπωσε τρεις βασικές αρχές για την δημιουργία εκθέσεων ικανών να προσεγγίσουν το κοινό που τις επισκέπτεται. 

Βασικά κλειδιά για να κατανοήσουμε αυτές τις αρχές είναι οι ορισμοί των λέξεων που χρησιμοποιεί όπως: "μονοπάτι επισκεπτών" δηλαδή την διαδρομή που ακολουθούν οι επισκέπτες μέχρι το τέλος της έκθεσης, "ψυχική-σωματική προσπάθεια" δηλαδή την προσπάθεια που πρέπει να καταβάλει ο επισκέπτης για να δει ή ακόμα και να κατανοήσει ένα έκθεμα.

Αρχή πρώτη: Η προσοχή του επισκέπτη σε οποιοδήποτε έκθεμα είναι επιλεκτική και προσαρμόζετε σε ένα έκθεμα κάθε φορά.Το κατά πόσο ένα έκθεμα θα λάβει την προσοχή και το ενδιαφέρον του επισκέπτη καθορίζετε από την θέση του εκθέματος και από την τοποθέτηση του στο μονοπάτι των επισκεπτών. Για παράδειγμα ένα έκθεμα σε περίοπτη θέση και πάνω στο μονοπάτι των επισκεπτών θα κεντρίσει το ενδιαφέρον των επισκεπτών σε αντίθεση με ένα έκθεμα των αντιστρόφων ανάλογων παραμέτρων. 

Αρχή δεύτερη: Στον επισκέπτη πρέπει να δοθούν κίνητρα προκειμένου να εστιάσει το ενδιαφέρον του σε ένα έκθεμα.Τα κίνητρα αυτά είναι συνάρτηση της γνωστικής- συναισθηματικής διέγερσης που δέχεται ο επισκέπτης, του μεγέθους και της έντασης των περισπασμών στον χώρο της έκθεσης και της άποψης του επισκέπτη για την συνολική αισθητική και ποιότητα των υπηρεσιών του μουσείου.

Αρχή τρίτη: Σημαντική επίσης είναι και η ψυχική-σωματική προσπάθεια που καταβάλει ο επισκέπτης στο να επισκεφτεί, να περιηγηθεί και να κατανοήσει το αντικείμενο μιας έκθεσης. Αυτή η ψυχική-σωματική προσπάθεια καταλήγει σε πνευματική και σωματική εξάντληση του επισκέπτη και μπορεί να οδηγήσει σε αρνητικές κρητικές και εμπειρίες. Αυτή η εξάντληση εξαρτάται από το συνολικό ποσοστό της προσπάθειας που καταβλήθηκε, το ποσό των γνωστικών και συναισθηματικών διεγέρσεων και του χρόνου επίσκεψης του επισκέπτη.

Συνεπώς είναι πολύ σημαντικό κατά την δημιουργία μιας έκθεσης να ακολουθήσουμε αυτές τις βασικές αρχές, καθώς και να μπορέσουμε να αναλύσουμε την συμπεριφορά των κατηγοριών κοινού πάνω σε αυτές.Κάθε κατηγορία κοινού έχει διαφορετικούς δείκτες που αντιδρά σε οποιαδήποτε πρακτική ή θεωρία στην δημιουργία μιας έκθεσης, επίσης κάθε άνθρωπος ανεξάρτητα από το σε ποια κατηγορία κοινού ανήκει δέχεται και διαφορετικά μηνύματα. Οπότε ανεξάρτητα με τις αποδόσεις αυτών των θεωριών και αρχών είναι σημαντικό σε κάθε έκθεση να υπάρχει και η αντίστοιχη αξιολόγηση της έκθεσης από το κοινό, έτσι θα είναι δυνατή η βελτιστοποίηση των πρακτικών που θα ακολουθήσουμε σύμφωνα με τα αποτελέσματα των αξιολογήσεων.

ΕΡΕΘΊΣΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΊΣΚΕΨΗ

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω είναι σημαντικό μία έκθεση να μπορεί να ενεργοποιήσει κάποιες ή και όλες τις αισθήσεις ενός επισκέπτη, με κατάλληλο τρόπο και μέτρο έτσι ώστε να μπορέσει να κεντρίσει το ενδιαφέρον του. Στην συνέχεια ακολουθούν κάποιοι τρόποι ενεργοποίησης αυτών των αισθήσεων.

• Μέγεθος: Τα μεγαλύτερα αντικείμενα ή εκθέματα λαμβάνουν μεγαλύτερη προσοχή (Hood M., 1993).
• Απομόνωση: Ένα έκθεμα απομονωμένο από τα υπόλοιπα είναι πιθανό να λάβει την αμέριστη προσοχή των επισκεπτών (Melton A.,1935). Όσο περισσότερα τα ερεθίσματα που περιβάλλουν ένα έκθεμα, τόσο λιγότερο πιθανό είναι να λάβει την προσοχή του κοινού. Αυτό μπορεί να λειτουργήσει και τελείως αρνητικά για μια έκθεση καθώς ένα έκθεμα ορατό από την είσοδο της έκθεσης αλλά και ταυτόχρονα απομονωμένο από τα υπόλοιπα, μπορεί να κεντρίσει το ενδιαφέρον του επισκέπτη, κάνοντας τον να παραμελήσει τα ενδιάμεσα εκθέματα.
• Χρήση πολλαπλών χαρακτηριστικών: Με την χρήση χαρακτηριστικών σε ένα έκθεμα έναντι των άλλων εκθεμάτων μιας έκθεσης, όπως ήχου,αφής πιθανώς και οσμής, αυτομάτως το έκθεμα προσελκύει μεγαλύτερη προσοχή έναντι των άλλων, αφού επιτρέπει μεγαλύτερη επαφή με τον επισκέπτη. Πάλι όμως αντιμετωπίζοντας την ίδια απειλή για την πιθανή απομάκρυνση του ενδιαφέροντος από τα τα περιβάλλοντα εκθέματα.
• Αντίθεση με το παρασκήνιο: Εκθέματα που διεισδύουν στο παρασκήνιο του περιβάλλοντος τους έχουν την τάση να αγνοούνται από το κοινό.Επίσης εκθέματα με μικρά ερεθίσματα μπροστά από ένα παρασκήνιο με ισχυρά και "θορυβώδη" ερεθίσματα τείνουν να  στερούνται της προσοχής και του ενδιαφέροντος.
• Φωτισμός: Το συνολικό επίπεδο φωτισμού μιας εκθεσιακής αίθουσας είναι καθοριστικός παράγοντας για το επίπεδο ενδιαφέροντος σε αυτήν.Ειδικότερα στην περίπτωση που ένα έκθεμα αποσπά τον μέγιστο και στοχευμένο φωτισμό πάνω του, ανάμεσα σε ένα λιγότερο φωτισμένο ή σκοτεινό περιβάλλοντα χώρο, τότε αποκτά και την μέγιστη προσοχή του κοινού ανεξάρτητα των αναλογιών ή της θέσης του.
• Ορίζοντας: Ένα έκθεμα ορατό από τον επισκέπτη κατά την επίσκεψη του στην έκθεση είναι πιο πιθανό να λάβει προσοχή. Ακόμα πιο συγκεκριμένα αν μπορούσαμε να ορίσουμε μέσα στην έκθεση ένα οπτικό ορίζοντα του επισκέπτη τότε θα γινόταν αντιληπτό ότι εκθέματα μέσα σε αυτόν τον ορίζοντα απολαμβάνουν της προσοχής των επισκεπτών.Σύμφωνα μάλιστα με τους Bitgood, Patterson και Benefield (1989) σημαντικό παράγοντα στην προσοχή ενός εκθέματος από τον επισκέπτη δημιουργεί η απόσταση του εκθέματος από το έδαφος.Ειδικότερα αν το έκθεμα τοποθετηθεί σε απόσταση από το έδαφος μεγαλύτερη των δύο μέτρων τότε κινδυνεύει να περάσει απαρατήρητο, καθώς οι άνθρωποι σε εκθεσιακούς χώρους έχουν την τάση να μην κοιτάζουν ψηλά.

Σύμφωνα με τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως χαρακτηριστικά όπως η αλληλουχία,η θέση αλλά και τα γενικότερα χαρακτηριστικά των εκθεμάτων μιας έκθεσης είναι άμεσα αλληλένδετα.Η αλληλεπίδραση αυτών των παραμέτρων μπορούν να συντελέσουν καθοριστικά στην επιτυχία μιας έκθεσης και στην δημιουργία συναισθημάτων και εμπειριών προς τον επισκέπτη.Η πολυπλοκότητα αυτών των παραμέτρων διαφέρει σε κάθε έκθεση ανάλογα το αντικείμενο,το περιεχόμενο, το πλήθος και τον σκοπό των εκθεμάτων μιας έκθεσης, γιαυτό κρίνετε σημαντικό να υπάρχει ξεχωριστή δομή και επιλογή των χαρακτηριστικών κάθε έκθεσης ξεχωριστά.Καθοριστικό παράγοντα στην επιλογή αυτή είναι φυσικά το κοινό αλλά και η ίδια η κοινωνία στην οποία πραγματοποιείται η έκθεση.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΡΟΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ

Σε κάθε έκθεση είναι πιθανό κάποια εκθέματα να λάβουν μεγαλύτερη προσοχή από τους επισκέπτες, όπως αναφέρθηκε είναι σημαντικός ο τρόπος προβολής ενός εκθέματος, εξίσου σημαντική όμως είναι η παράμετρος της κυκλοφορίας ροής επισκεπτών στο μονοπάτι επισκεπτών μιας έκθεσης.Οι επισκέπτες σε μία έκθεση κινούνται σε αυτήν βάση της διαμόρφωσης του εκθεσιακού χώρου αλλά και των ερεθισμάτων που δέχονται κατά την επίσκεψη τους.Είναι λογικό διαφορετικοί παράγοντες να συντελέσουν και να διαμορφώσουν την κάθε έκθεση αφού κάθε έκθεση μπορεί να έχει  διαφορετικό περιβάλλοντα χώρο.Στη συνέχεια ακολουθούν κάποια γενικά στοιχεία της  ροής κυκλοφορίας επισκεπτών όπως διαμορφώθηκαν από τους μελετητές.

• Κατεύθυνση δεξιά: Έχει παρατηρηθεί ότι απουσία δυνάμεων αλλαγής της κατεύθυνσης ενός επισκέπτη στον χώρο μίας έκθεσης, ο επισκέπτης έχει την τάση να κατευθύνετε δεξιά κατά την επίσκεψη του (Melton A., 1935).
• Απόσπαση προσοχής: Κατά την είσοδο του επισκέπτη σε έναν χώρο με κυκλική προβολή εκθεμάτων ο επισκέπτης όπως αναφέραμε έχει την τάση να κινείτε δεξιά, όμως σημαντική παρατήρηση είναι πως αν κατά την κίνηση του δεξιά συναντήσει μία ανοιχτή πόρτα που οδηγεί σε άλλη αίθουσα της έκθεσης τότε είναι πιθανό να εισέλθει στον επόμενο χώρο χωρίς να ολοκληρώσει την κυκλική προβολή της έκθεση του πρώτου χώρου (Melton A.,1935).
• Αδράνεια: Σε εκθεσιακούς χώρους που το περιβάλλον περιέχει αποκλειστικά διαδρόμους έχει παρατηρηθεί μία τάση του επισκέπτη να ακολουθεί την συντομότερη διαδρομή μεταξύ "εκκίνησης" και "ολοκλήρωσης" της έκθεσης, με την πιθανότητα να παραλείψει αρκετά εκθέματα της έκθεσης.
• Τοποθέτηση εκθεμάτων: Σύμφωνα με τους Bitgood, Ford, Hines και Hamberger σε κάθε έκθεση βάση της τοποθέτησης των εκθεμάτων της δημιουργούνται "ζεστά" και "κρύα" σημεία ενδιαφέροντος, αντίστοιχα επειδή το ενδιαφέρον επηρεάζει και την ροή κυκλοφορίας επισκεπτών υπάρχουν χώροι με έντονη και άτονη ροή επισκεπτών. Μία πολύ έντονη ροή επισκεπτών σε ένα χώρο είναι πιθανό να λειτουργήσει αποτρεπτικά για κάποιον άλλον επισκέπτη, αφού επηρεάζει την ψυχική και σωματική του αντοχή.
• Εξέχον αντικείμενο: Σε πολλές εκθέσεις έχει παρατηρηθεί πως ένα έκθεμα γνωστότερο και σημαντικότερο κατά την γνώμη του κοινού, δημιουργεί μία επιρροή στους επισκέπτες με αποτέλεσμα κάποια εκθέματα να μην λάβουν προσοχή (Bitgoog, 1991).

Συνολικά λοιπόν η δημιουργία μίας έκθεσης απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και στην αρχιτεκτονική του περιβάλλοντα χώρου.Κάθε έκθεμα αναλόγως του τρόπου προβολής του, της θέσης του αλλά και της μορφολογίας του συνολικού εκθεσιακού χώρου μπορεί να λάβει της προσοχής του κοινού.Είναι σίγουρα πολύπλοκη η δομή και η επιλογή αυτών των μέσων, όμως είναι σημαντικό κάθε έκθεση να συμπεριλαμβάνει την θεωρία και την πρακτική της ψυχολογίας κοινού έτσι ώστε να λάβει την μέγιστη δυνατή προσοχή και το ενδιαφέρον του κοινού που θα την επισκεφτεί. Άλλωστε πως είναι δυνατόν να προσφέρει μία έκθεση ένα μέσω στην γνώση, την παιδεία και την δια βίου μάθηση των επισκεπτών της αν δεν αναλύσει τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας στην οποία δημιουργήθηκε.  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  

Melton, A. (1935). Problems of installation in museums of art

Miles, H. (1989). Audiovisuals, a suitable case br treatment., Bitgood, A. Benefield, & . Patterson , Visitor studies: Theorr, research, and practice. volume 2

Morrissey, K., & Berge, Z. (1991). Exploring the relationship between media and learning: Lessons from the field of educational technology. In A. Benefield, S. Bitgood &H. Shettel, Visitor studies: Theory. research, and practice, Volume 4.

Hood, M. (1993). Comfort and caring: Two essential environmental factors, Environment and Behavior


Stephen Bitgood (2002), Enviromental Psychology in Museums, Zoos and other Exhibion Centers