Graffiti: από μέσο υποκουλτούρας σε μέσο της στρατευμένης τέχνης

Η αισθητική της κουλτούρας

Ο άνθρωπος από την γέννηση του μέχρι και τον θάνατο του χρησιμοποιεί την αίσθηση της όρασης για να μπορεί να εκλαμβάνεται τα πάντα γύρω του, φυσικά και τεχνητά, μικρά και μεγάλα, όμορφα και άσχημα.
Το τελευταίο ζεύγος περιλαμβάνει την κριτική του ατόμου ως προς το να προσδιορίσει και να διαχωρίσει το όμορφο από το άσχημο, το καλαίσθητο από το ακαλαίσθητο. Φίλτρο σε αυτόν τον προσδιορισμό είναι η κουλτούρα του κάθε ατόμου που τον καθοδηγεί στην επιλογή του. Η κουλτούρα του καθενός μας διαφέρει καθώς πλάθεται από τα βιώματα μας, την παιδεία μας, τη θρησκεία μας και διάφορες άλλες παραμέτρους που τελικά δημιουργούν το "εγώ" μας. Άρα όπως είναι γνωστό, η ομορφιά είναι υποκειμενική, το καλαίσθητο μπορεί ταυτόχρονα να είναι και ακαλαίσθητο. Βλέπουμε την κουλτούρα από ένα παράθυρο με ορισμένους κανόνες.(George Gonos, Virginia Mulkern, Nicholas Poushinsky,1976,σ.42).

Υπό αυτή την οπτική δημιουργείτε μία αντίφαση στον προσδιορισμό της πολιτισμικής αξίας. Έτσι ακόμα και η τέχνη μπορεί να διχάσει το κοινό της σε οπαδούς και αντίμαχους. Η έκφραση όμως σε οποιαδήποτε μορφή τέχνης θα δημιουργεί πάντα ένα ερέθισα στις αισθήσεις του κοινού, ανεξάρτητα από το είδος του συναισθήματος το σημαντικό είναι να μπορεί να γεννά αισθήσεις.

Η ιστορία του "graffiti"

To "graffiti" στην νεότερη ιστορία ξεκίνησε το 1966-1971 στην Νέα Υόρκη από νέους που έγραφαν το όνομα τους ή την υπογραφή τους (tagging) σε υπόγειες διαβάσεις, τηλεφωνικούς θαλάμους και στον σιδηροδρομικό σταθμό του μετρό. Στην αρχή οι  "writers" όπως αποκαλόντουσαν ήταν ακτιβιστές που ήθελαν να εκφράσουν με ένα τρόπο σαφώς προκλητικό αλλά όχι και ταυτόχρονα άσχημο την διαφορετικότητα τους στο συνηθισμένο. Κανείς όμως δεν μπορούσε να φανταστεί την συνέχεια αυτής της φαινομενικά για τη εποχή και την κοινή γνώμη υποκουλτούρας.

Πάλι την ίδια χρονική περίοδο μεταξύ 1960-1970 το "graffiti" υιοθετείτε από μία άλλη ομάδα ανθρώπων. Στους δρόμους του Brooklyn αυτή την φορά το "graffiti" δίνει χρώμα,φωνή αλλά και διαχωρίζει όρια στα ghetto μεταξύ συμμοριών ισπανόφωνων και αφροαμερικάνων. 

Άντρες στην πλειοψηφία, δημιουργούν τα πρώτα "Crews" και "Writing Gangs"  και συνδέουν άμεσα το γκράφιτι με τις συμμορίες,τα ναρκωτικά και την άσχημη πλευρά των "ghetto". Τότε είναι που ξεκινά και η κοινή γνώμη να κατακρίνει το γκράφιτι αφού γνώριζαν μόνο πως στην πλειοψηφία τους οι άνθρωποι που ασχολούνται με αυτό είναι μέλη συμμοριών. Φυσικά επόμενο ήταν να χαρακτηριστεί το γκράφιτι παράνομο αφού καταπατούσε την προσωπική περιουσία και ήταν πλέον εργαλείο στα χέρια των συμμοριτών.

Στις αρχές του 1980 το γκράφιτι ξεκινά να παρακμάζει εξαιτίας των "writers" αλλά και όλης της κοινωνίας που και η ίδια κατέρρεε, τον καιρό εκείνο ξέσπασε η επιδημία του crack και της κοκαΐνης, πολλά άτομα πέθαναν εξαιτίας της και κυρίως μέσα στα "ghetto".Καινούργιοι νόμοι βγήκαν και απαγόρευσαν την πώληση των spray από μεταπωλητές και τα μαγαζιά που θα τα πωλούσαν έπρεπε να τα είχαν κλειδωμένα σε ειδικά ντουλάπια ούτως ώστε να μην κλαπούν.Ακόμα βγήκαν νόμοι περί φυλάκισης και πρόστιμου αν κάποιος κάνει γκράφιτι.

Σύμφωνα με τον Richard Lachmann στο βιβλίο του "Graffiti as Career and Ideology"  ανάμεσα σε έρευνα που διεξάγει σε μέλη συμμορίας του Brooklyn, ξεκινά μία σχέση δάσκαλου-μαθητή έτσι ώστε να μυηθούν και άλλα άτομα στο γκράφιτι και στις συμμορίες. Μάλιστα αναφέρει πως ο κάθε "writer" όχι μόνο αποκτά κοινό αλλά και υποστηρικτές πάνω στα "tags" του. Εδώ είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως μέχρι και σε αυτήν την χρονική στιγμή το γκράφιτι περιοριζόταν στην γραφή του ονόματος ή της υπογραφής  του κάθε "writer" και όχι  ακόμα σε κάποια μορφή σκίτσου ή ζωγραφιάς. Ξεκίνησε έτσι μία διαδικασία ανταγωνισμού και αναγνώρισης των "writers" που οδήγησε σε μία εξέλιξη της τεχνικής με την χρήση περισσότερων χρωμάτων, περιπλοκότερων  σχεδίων και νέων υπογραφών (tags).Χρόνο με τον χρόνο οι "writers" εξέλιξαν την τεχνική τους με αποτέλεσμα να ξεκινήσουν τα πρώτα σχέδια και φαινομενικά τα πρώτα τους έργα.

Αυτή η εξέλιξη έγινε σύντομα γνωστή στις γκαλερί και στους ιδιοκτήτες ιδιωτικών συλλογών και εκθέσεων τέχνης  με αποτέλεσμα την χρονική περίοδο 1980 και μετά να ξεκινήσει η αλλαγή της ιδεολογίας καλλιτεχνών και κοινού ως προς την τέχνη πλέον του γκραφίτι. Η μεταφορά από τους τοίχους στον καμβά οδήγησε στην δημιουργία εξαιρετικών έργων, δείχνοντας πλέον πως το γκράφιτι ήταν μια παρεξηγημένη μορφή έκφρασης.
(Richard Lachman,1988,σ.235)

Η θεωρία του "graffiti"

Σύμφωνα με το "Social Analysis of Graffiti" το γκράφιτι αποκτά κάποια χαρακτηριστικά που δημιουργούν μία αντίφαση στην πολιτισμική του αξία. Αυτή η μέθοδος της ανώνυμης έκφρασης μέσα από τα δεδομένα που αναλύει το παραπάνω βιβλίο οδηγούν σε τρεις βασικές κατηγορίες χρήσης του γκραφίτι στην περίοδο 1970-1980 στις Η.Π.Α.

Το γκράφιτι είναι ένδειξη μίας κοινωνικής συμπεριφοράς, είναι μία ανώνυμη προσβολή σε κοινωνικά θέματα και βάση της ανωνυμίας του δίνει την ευκαιρία για χρήση σε μία γλώσσα, σε συναισθήματα και πιστεύω μη αποδεκτά στη κοινωνική ζωή. Πιο συγκεκριμένα το γκράφιτι τότε έγινε μέσο για μία προβολή απόψεων και συναισθημάτων απέναντι σε θέματα που δημιουργούσαν ένταση στην κοινωνία, όπως το θέμα του κοινωνικού ρατσισμού απέναντι στους αφροαμερικάνους και τους ομοφυλόφιλους. 

Μάλιστα σε έρευνες που έγιναν σε πανεπιστήμεια των Η.Π.Α. φάνηκε πως ανάλογα το καθεστώς που υιοθετούσε το κάθε ίδρυμα απέναντι σε θέματα ρατσισμού αντιστρόφως ανάλογα λειτουργόυσαν και οι απόψεις των γκραφίτι. Σε ιδρύματα που επικροτούσαν την φοίτηση αφροαμερικάνων και ομοφυλόφιλων οι θεματικές των γκραφίτι ήταν σαφώς ρατσιστικές, ενώ στην αντίθετη περίπτωση λειτουργούσαν αντιρατσιστικά.

Αυτό δείχνει πως ως μέσο το γκραφίτι μπόρεσε να λειτουργήσει εκτονωτικά ανεξάρτητα την κουλτούρα του ανθρώπου που το χρησιμοποιούσε. Αυτή η ιδιότητα ίσως είναι και η σημαντικότερη της τέχνης του γκραφίτι αφού μπορεί και της προσδίδει ένα χαρακτηριστικό που έχουν και άλλες τέχνες όπως το θέατρο,η μουσική και η ζωγραφική.

Μέσα από τη τέχνη του γκραφίτι πολλοί καλλιτέχνες ή μη μπόρεσαν να εκφράσουν συναίσθημα, επιθυμία, συμπεριφορά σε τοπία αστικών πόλεων που υστερούσαν σε ζωντάνια και ενδιαφέρον. Τα έργα τους μπόρεσαν να τα θαυμάσουν όλοι οι άνθρωποι της πόλης, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στον καλλιτέχνη να έχει μία τεράστια ευκαιρία στην προβολή του προς το κοινό και και την κριτική του. Σίγουρα το γκραφίτι είναι κάτι παραπάνω από βανδαλισμός, είναι σκέψεις, επιθυμίες, ελπίδες και όνειρα. Όπως έλεγε και ο Robert Reisner συγγραφέας του "Graffiti" : Δύο χιλιάδες χρόνια τοιχογραφιών καθιέρωσαν πως το γκραφίτι ήταν, είναι και θα είναι ένα ευαίσθητο βαρόμετρο αλλαγής στην δημοφιλή ενασχόληση με την τέχνη, ένα αμυδρό φως μεταξύ ενός ανώνυμου άντρα και του κόσμου.

Το "Graffiti" σήμερα

Σήμερα το γκράφιτι έχει δημιουργήσει ένα μεγάλο ρεύμα νέων καλλιτεχνών, με έργα πραγματικά όμορφα και καλαίσθητα για τα γούστα του δυτικού πολιτισμού αλλά και της κοινής γνώμης παγκοσμίως. Έχουν δημιουργηθεί χώροι όπου νόμιμα πλέον ο κάθε καλλιτέχνης μπορεί να δημιουργήσει τα έργα του, διοργανώνονται αν τον κόσμο φεστιβάλ και εκδηλώσεις για τους λάτρεις του γκραφίτι και μπορούμε να πούμε πως πλέον η τέχνη του γκραφίτι έχει ανοίξει τους κύκλους της προς όλους.

Το γκραφίτι συνεχίζει μέχρι και σήμερα να ενοχλεί αλλά και να αρέσει σε κόσμο δημιουργώντας ξανά οπαδούς και αντίμαχους, σε μία όμως διαφορετική κοινωνία από αυτήν που το γέννησε. Από τις Η.Π.Α. του 1970 μέχρι και σήμερα η τέχνη του γκραφίτι έχει επηρεαστεί ριζικά όπως και όλες οι άλλες υπάρχουσες μορφές τέχνης και έκφρασης. Παραμένοντας στον δρόμο αυτή η τέχνη μπόρεσε από μέθοδο υποκουλτούρας να περάσει στις οδούς της στρατευμένης τέχνης με αποτελέσματα σημαντικά σε τομείς κοινωνικής και πολιτικής άποψης. Σήμερα θα μπορούσαμε να πούμε πως η τέχνη του γκραφίτι μπόρεσε και άντεξε στον χρόνο παρ'όλες τις δυσκολίες και τις κατακρίσεις που δέχτηκε.

Το γκράφιτι σήμερα μετατράπηκε από μορφή έκφρασης των "ghetto" σε ένα κίνημα δημιουργίας ανεξάρτητα την κοινωνική ομάδα που ανήκεις.

Ένα κίνημα που δεν ξεκινάει απ' τα σαλόνια των διανοούμενων καλλιτεχνών, αλλά από τις τάξεις των σχολείων. Ένα κίνημα των δρόμων, των τοίχων, των σχολείων, του μετρό. Ένα κίνημα που προσβλέπει στην στιγμιαία έκφραση και όχι στην αιωνιότητα, και στην απεριόριστη σε έκταση και ένταση εκφραστική και επικοινωνιακή δυνατότητα, που σου δίνουν οι μεγάλες επιφάνειες του δομημένου ή μη χώρου της πόλης, και όχι στα προκαθoρισμένα και στενά όρια ενός φύλλου χαρτιού ή ενός τελάρου.

Βιβλιογραφία

George Gonos,Virginia Mulkern, Nicholas Pushinsky, (1976), Anonymous Expression: A Structural View of Graffiti

Richard Lachmann , (1988), Graffiti as Career and Ideology

Robert Reisner, (1971), Graffiti: Two Thousands Years of Wall Writing

Craig Castleman, (1984), Getting up: Subway Graffiti in New York