Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Αρχικά για να καταλάβουμε τι είναι ιστορία των πολιτισμών πρέπει να ορίσουμε τι είναι ο πολιτισμός, πράγμα κάπως δύσκολο καθώς ο πολιτισμός εξελίσσεται συνεχώς.

Η λέξη προέρχεται από τη γαλλική λέξη "civiliser" του 16ου αιώνα, ανήκε στην νομική ορολογία και δήλωνε το αστικό. Στη συνέχεια δόθηκε μία νέα σημασία αυτή του αντίθετο της βαρβαρότητας , πολιτισμένοι είναι εκείνοι που διαφέρουν από τους αγρίους , τους πρωτόγονους .Στα τέλη του 16ου αιώνα η λέξη "civilisation" κάνει το γύρο της Ευρώπης συνοδευόμενη με τη λέξη "culture". Για πολύ καιρό αυτές οι δύο λέξεις θεωρούνται συνώνυμες. Όμως για να γίνει κάποια διάκριση στα επίπεδα του πολιτισμού, έπρεπε να γίνει και κάποια διαχώριση στις λέξεις civilisation και culture. Χωρίστηκαν σε υλικές και πνευματικές, όμως ποτέ δεν συμφώνησαν ποιο περιεχόμενο θα έχει κάθε μία. Τον 17ο αιώνα Άγγλοι ανθρωπολόγοι εισήγαγαν ένα νέο όρο για τις πρωτόγονες κοινωνίες που μελετούσαν, τον όρο "πρωτόγονες κουλτούρες" και ήταν αντίθετος από τους πολιτισμούς των εξελιγμένων κοινωνιών.

Συνοψίζοντας λοιπόν η λέξη civilisation απαρτίζεται από τρεις διαφορετικές έννοιες,αυτή του πνευματικού πολιτισμού, της καλλιέργειας/ παιδείας και για να χαρακτηρίσει πρωτόγονες κοινωνίες. Το 1819 η λέξη αποκτά πληθυντικό αριθμό και δηλώνει το σύνολο των χαρακτηριστικών που παρουσιάζει η συλλογική ζωή μιας ομάδας ή μιας περιόδου. Έτσι η λέξη έχασε την αίγλη της ,το ότι ήταν προνόμιο λίγων, δεν αποτελούσε πια την ύψιστη πνευματική και ηθική αξία.

Σήμερα η λέξη του πολιτισμού δεν έχει καμία σχέση με αυτή του 18ου αιώνα. Σήμερα η επικράτηση της δύσης με τον βιομηχανικό πολιτισμό που εξάγει, αποσκοπεί στα κοινά πολιτισμικά αγαθά σε όλη την ανθρωπότητα. Έτσι χρόνο με το χρόνο οι διαφορετικοί πολιτισμοί τείνουν να χαθούν και να επικρατήσει ένας μοναδικός πολιτισμός. Ωστόσο κάτι τέτοιο θα αργήσει πολύ να γίνει γιατί ναι μεν ο κάθε πολιτισμός εξάγει και δέχεται πολιτισμικά αγαθά, όμως αποφεύγει να υιοθετεί στοιχεία που θέτουν υπό αμφισβήτηση τις θεμελιώδεις δομές του, έτσι διατηρούν την ιδιαιτερότητά τους.

ΔΟΜΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Για να κατανοήσεις καλύτερα την έννοια του πολιτισμού, δεν πρέπει να την εξετάσεις μόνο από ιστορικής άποψης.Για να κατανοήσεις τις δομές του πρέπει να μελετήσεις γεωγραφικά, κοινωνικά, οικονομικά και ψυχολογικά τον όρο πολιτισμό. Πρέπει να κατανοήσεις τις πραγματικότητες του γιατί αυτές αποτελούν τις δομές του, μέσα από αυτές θα βρεις τα ιδιαίτερα, πρωτότυπα γνωρίσματα του κάθε πολιτισμού. Και πρέπει να απομακρυνθείς από τα γεγονότα για να τα αντιληφθείς, όπως έλεγε ο Γάλλος ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss πρέπει να είσαι ένας απλός παρατηρητής.

Για να γνωρίσεις τις δομές ενός πολιτισμού πρέπει να εξετάσεις τη γεωγραφία του. Κάθε πολιτισμός αναπτύσσεται με βάση το δώρο της φύσης για να τα αξιοποιήσει έπειτα ο άνθρωπος. Η φύση προκαλεί τη γέννηση των πολιτισμών, όμως ο άνθρωπος με μόχθο κατάφερε την εξέλιξη τους. Η φύση έδωσε την πρόκληση (challenge ) και ο άνθρωπος την απάντηση(response). Έτσι μπορούμε να πούμε ότι κάθε πολιτισμός έχει λίγο πολύ σταθερά όρια, συγκεκριμένα δηλαδή challenges και responses. Όμως χρόνο με το χρόνο ο άνθρωπος κατάφερε να απελευθερωθεί από το περιβάλλον του και να υποδουλωθεί ταυτόχρονα στις λύσεις που επινόησε.

Άλλη δομή του πολιτισμού είναι η κοινωνία. "Πολιτισμός και κοινωνία είναι όψεις του ίδιου νομίσματος."(Levi-Strauss).Περιγράφοντας μία κοινωνία όπως για παράδειγμα τη βιομηχανική, την καθημερινότητα, τις εντάσεις, τις ηθικές αξίες που την κατέχουν, τα ιδανικά της, περιγράφεις και τον πολιτισμό της και στην συγκεκριμένη περίπτωση το δυτικό πολιτισμό. Ο Levi-Strauss βασίστηκε στην κοινωνία για διαχωρίσει την κουλτούρα από τον πολιτισμό. Έθεσε λοιπόν ως "κουλτούρες" τις πρωτόγονες κοινωνίες που ήταν ισοκρατικές και δεν υπήρχαν εντάσεις. Ενώ ως "πολιτισμούς" σύγχρονες κοινωνίες, με συγκρούσεις και με κοινωνική ανισότητα.

Άλλο ένα παρακλάδι στη δομή του πολιτισμού αποτελεί η οικονομία. "Η μοίρα των πολιτισμών είναι θέσμια των υλικών και βιολογικών σχετικών."(Braudel F.) Η αύξηση ή μείωση του αριθμού των ατόμων έχει άμεσο αντίκτυπο στον πολιτισμό του. Όταν η δημογραφική ανάπτυξη είναι μεγαλύτερη από την οικονομική, η κοινωνία γίνεται ένα καζάνι που βράζει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η μαύρη πανώλη που επίπληξε την Ευρώπη στα τέλη του 14ου αιώνα. Οικονομική ζωή είτε σε ανάκαμψη είτε σε ύφεση, αποτυπώνεται πάντα μέσα των τεχνών. Βλέποντας τον 17ο αιώνα στα χρόνια της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ΄ η καλλιτεχνική και λογοτεχνική ζωή υπήρχε μόνο μέσα στην βασιλική αυλή. Ενώ τον 19ο αιώνα επικράτησε ένας συλλογικός πολιτισμός που έπρεπε όμως να είναι και υψηλά ποιοτικός. Κάτι τέτοιο ήταν εξαιρετικά δαπανηρό και αυτό οδήγησε σε μία νέα πορεία του ανθρώπου, εκείνη όπου γίνεται υπόδουλος του εκβιομηχανισμού .

Τέλος κλείνοντας τις δομές του πολιτισμού πρέπει να εξετάσουμε τη συλλογική ψυχολογία. Κάθε εποχή ολόκληρος ο κοινωνικός ιστός διακατέχεται από συλλογικές νοοτροπίες. Αυτές προσανατολίζουν τις επιλογές και κατευθύνονται στάση της εποχής. Οι συλλογικές νοοτροπίες οφείλονται σε πεποιθήσεις, πανάρχαιους φόβους και ανησυχίες που συχνά είναι θαμμένοι στο ασυνείδητο. Το συλλογικό ασυνείδητο κάθε κοινωνίας είναι το λιγότερο διάδοση μου στοιχεία των πολιτισμών. Είναι το στοιχείο διάκρισης μεταξύ των πολιτισμών. Όλο αυτό φαίνεται εντονότερα στο ρόλο που παίζει θρησκεία μέσα σε ένα πολιτισμό. Για παράδειγμα στην Ινδία κάθε πράξη αντλεί μορφική ύπαρξη από την θρησκεία και όχι μέσω κάποιας συλλογικής διεργασίας. Πολύ γνωστοί είναι αλληγορία του ελέφαντα με τους τυφλούς ανθρώπους,οπού ο καθένας ψηλάφιζε διαφορετικό μέρος του σώματος του ελέφαντα και νόμιζαν πως είναι αντίστοιχα συμπαγές τοίχος το σώμα του,ακόντιο οι  χαυλιόδοντες και φίδι η προβοσκίδα του.Έτσι συμπεραίνουμε ότι κάθε πράγμα μπορεί να έχει πολλές όψεις και σ'αυτή την περίπτωση οι άνθρωποι είναι τυφλοί διότι δεν επεξεργάζονται λογικά την πραγματικότητα αλλά με βάση το συλλογικό ασυνείδητο. Οι πολιτισμοί κατακλύζονται από το θρησκευτικό, το υπερφυσικό, το μαγικό στοιχείο και από αυτά κλείνουν τα ισχυρότερα κίνητρα τους.

Δεν υπάρχει άνθρωπος χωρίς πολιτισμό. Γιατί πολιτισμός είναι η συσσώρευση συμβόλων. Βρίσκεται στην οικογένεια, στη θρησκεία, στον τρόπο που μιλάς, που αντίδραση, στον τρόπο που θα βρεις τους νεκρούς. Ο πολιτισμός βρίσκεται παντού γύρω και μέσα μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Fernand Braudel,(Αθήνα 2001),Γραμματική των πολιτισμών,μετάφραση Α.Αλεξάκης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Claude Lévi-Strauss,(Αθήνα 2003),Φυλή και πολιτισμός

Elias, Norbert,( Αθήνα 1997),Η εξέλιξη του πολιτισμού: Κοινωνιογενετικές και ψυχογενετικές έρευνες: Αλλαγές της κοινωνίας: Σχεδίασμα για μια θεωρία του πολιτισμού,τόμος 2,μετάφραση Ε. Βαϊκούση, Νεφέλη

Peter Burke, (Αθήνα 2008),Τι είναι πολιτισμική ιστορία,μετάφραση Σ. Σηφάκης, Μεταίχμιο